Yurdumuzda kooperatifçilik tarihi 1863 yılına kadar uzanmaktadır. İlk kooperatif 1863 yılında kurulmuş, ancak bundan sonra uzun bir süre önemli bir hareket olmamıştır. Kooperatifçilik ile ilgili önemli gelişmelere Atatürk’ün önderliğinde başlanmış ve ilk konut kooperatifi 1934 yılında kurulmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarında tarımsal amaçlı kooperatifler çoğalıp yaygınlaşmış, 1930’lu yıllarda tarım kredi ve tarım satış kooperatifleri ile ilgili özel yasalar çıkarılmıştır.
Bilindiği üzere yapı kooperatifleri; konut yapı kooperatifleri ve iş yeri yapı kooperatifleri olarak önce ikiye ayrılmaktadırlar. İş yeri yapı kooperatifleri ise küçük sanayi sitesi yapı kooperatifleri ve toplu iş yeri yapı kooperatifleri olmak üzere iki türlüdür. Böylece yapı kooperatifleri; 1-Konut yapı kooperatifleri, 2-Sanayi sitesi yapı kooperatifleri, 3-Toplu iş yeri yapı kooperatifleri, 4-Turizm teşvik kooperatifleri olmak üzere dört türe ayrılmaktadır.
1980’li yıllardan itibaren özellikle konut yapı kooperatiflerinin çoğalıp yaygınlaşması dikkati çekmektedir. Yapı kooperatiflerinin çoğalıp yaygınlaşmasının en önemli nedeni, şehirlere olan göç ve ülkenin sanayileşmeye yönelmesidir. Ayrıca devletin kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacak bir takım önlemler alması ve yasalar çıkarması kooperatiflerin çoğalmasına katkıda bulunmuştur.
Kooperatifler tüzel kişilerdir. En az yedi kişinin bir araya gelmesi sonucu kurulmaktadırlar. 1969 yılına kadar kooperatifler Türk Ticaret Kanunu’nun bir bölümünde 18 madde ile düzenlenen hükümler çerçevesinde işlem gören kuruluşlardır. Ancak 1969 yılında özel yasasına kavuşturulmuştur. 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu, kooperatiflere yeni bir düzenleme ve kimlik kazandırmış ve nicelik ve nitelik itibariyle sayılarının artmasına önemli katkılar sağlamıştır.
Ancak 1980’li yılların başlarında ve bankerlik olayının peşinden Türk toplumu önemli sayılacak ölçüde olumsuz bir kooperatifçilik deneyimi yaşamıştır. Bazı kooperatifçiler tarafından kooperatif ortakları mağdur edilmiş, bunun üzerine çok sayıda davalar açılmış ve şikayetler olmuştur. İşte bu ortamda 1988 yılında 3476 sayılı yasa yürürlüğe girmiştir. Bu yasa ile 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu’nun bazı maddeleri değiştirilmiş ve bazı maddelere de ilaveler getirilmiştir. Ancak bu yasa kooperatifçiliğin temel ilkelerinden olan demokratik yönetim ilkesini önemli ölçüde zedelemiş, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu’na 24 adet ceza maddesi getirmekle bu kanunu bir Ceza Kanunu’na dönüştürmüştür.
1980’li yıllardan itibaren kooperatiflerin çoğalıp yaygınlaşmasına rağmen, 2003 yılından sonra kademeli olarak kooperatif hareketlerinin giderek azaldığı gözlemlenmektedir. Yapı kooperatiflerinin işlerini TOKİ, KİPTAŞ gibi şirketlerin aldığı, kooperatiflerin çoğalıp gelişmesine katkı sağlayan vergi avantajlarının kaldırıldığı, küçük sanayi siteleri yerine, organize sanayi bölgelerinin bir hükümet politikası olarak öne çıktığı görülmektedir.
Ülkemizde kurulu bulunan yapı kooperatifleri, bunların ortak olduğu yapı kooperatifi birlikleri ve yapı kooperatifleri merkez birliklerinin kuruluş, işleyiş ve denetimlerine ait işlem ve hizmetler 13 Aralık 2010 tarihine kadar Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nca yürütülmekteydi.
Ancak, 13 Haziran 2010 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 5983 sayılı Kanun ile yapı kooperatifleri ve bunların üst kuruluşlarına ilişkin Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın bu görevlerinin Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na devredilmesi hükme bağlanmıştır.
En son Çevre ve Şehircilik Bakanlığı verilerine göre Türkiye genelinde 53.049 yapı kooperatifi bulunduğu, 49.910’unun konut, 1.732’nin toplu iş yeri, 1.085’nin küçük sanayi sitesi yapı kooperatifi olduğu, 311 konut yapı kooperatifleri birliği, 5 küçük sanayi sitesi yapı kooperatifleri birliği, 6 toplu iş yeri yapı kooperatifleri birliğinin bulunduğu tespit edilmiştir.
Şehirlere göre yapı kooperatiflerinin Ankara’da 12.508, İstanbul’da 10.746, İzmir’de 5.483, Konya’da 4.232, Antalya’da 3.884, Bursa’da 3.266,Adana’da 2.453 yapı kooperatifinin bulunduğu bakanlık kayıtlarında yer almaktadır.
5983 sayılı Kanun’un 5. maddesi ile 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu’na eklenen Geçici 3. Madde uyarınca; Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nca yapı kooperatifleri ve üst kuruluşları ile ilgili başlatılmış veya planlanmış, iş ve işlemler ile bunlara dair her türlü hak yetki ve görevler Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na devredilerek, anılan Bakanlık Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nca başlatılmış veya planlanmış iş ve işlemleri yürütmeye, bunlar hakkında yeni iş ve işlemler yapmaya, gerekli görülenleri tasfiye etmeye yetkilendirilmiştir. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ise, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nca yürütüldüğü halde, organize sanayi bölgeleri ile küçük sanayi sitelerine ait iş ve işlemler Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nca yerine getirilmektedir.
